Levinas is een ondoorgrondelijke filosoof; veel van zijn werken zijn uiterst complex en de taal die hij hanteert is moeilijk te duiden. In Nederland is Jan Keij, zelfstandig filosoof, de kenner bij uitstek; zijn werk ‘Levinas in de praktijk’ is mijn leidraad bij de komende teisho’s. We gaan het de komende weken hebben over een breed gedragen begrip binnen de zen traditie, namelijk een bodhisattva kunnen zijn. Hoe kan je een mens worden die in staat is om het lijden van anderen te helpen verlichten. Levinas heeft daar een helder beeld bij. Hij schetst 5 voorwaarden om een verantwoordelijk en moreel wezen te worden. Hij zegt dan ook:” De mogelijkheid van een immorele wereld blijkt ingesloten in de voorwaarden van de moraal.”

Verantwoordelijkheid nemen voor de keuzes, beslissingen en handelingen die je maakt is niet vanzelfsprekend en toch spreken we elkaar er dagelijks op aan. Soms verdoezelen we die verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld een aantal dagen geleden toen in het nieuws gebracht werd dat uit onderzoek bleek dat vele mensen in Nederland gezond eten niet konden betalen. Dat frame was – gelet de aandacht voor armoede erg aantrekkelijk. Echter, de journalist die de onderzoeker daarop bevroeg kwam uit bij iets anders, namelijk dat de mensen het wel kunnen betalen maar dat ze het niet lekker vinden of er niet voor kiezen dan wel vast zitten in oude gewoonten en gemakzucht.

Intermitting fasten – twee dagen in de week minstens 16 uur niet eten – is veel goedkoper en wetenschappelijk bewezen heel gezond; geen vlees eten is veel gezonder en geeft een enorme bezuiniging op de maaltijd terwijl groenten los kopen goedkoper is dan de voorgesneden vers pakketten, kortom de framing klopte niet. Wij mensen nemen niet altijd de verantwoordelijkheid en hebben de neiging om het buiten ons zelf neer te leggen. We voelen ons liever slachtoffer van een causale keten die wij niet kunnen beïnvloeden dan dat we op zoek gaan naar onze mogelijkheden en keuzevrijheid.

Levinas heeft verantwoordelijkheid gedefinieerd als mijn ‘gevoeligheid’ voor de problemen van anderen, gevolgd door de wil om daar daadwerkelijk iets aan te doen. Hij vraagt daarvoor wel een ontwikkeling van de persoon; zomaar iemand impulsief gaan helpen kan verkeerd uitpakken. Seneca, een stoïcijn, heeft gezegd dat een machtig persoon macht over zichzelf heeft. Seneca bedoelde daarmee dat de Mens zich vrij moet maken van slachtofferschap – vrij mag worden van de sociale spiegel – de gemakzucht moet beteugelen – en zich minder door ego behoeften mag laten leiden.

Levinas heeft vanuit het gegeven dat je jezelf leert kennen in het gelaat van de Ander een eigen mensbeeld geschetst. Een beeld wat sterk overeenkomt met de ‘taak van de Bodhisattva’ maar er ook nadrukkelijk van af wijkt. Hij heeft zich afgevraagd hoe een mens in elkaar moet steken om die verantwoordelijkheid op zich te kunnen nemen. Welke eigenschappen moet ik hebben om zorg te kunnen hebben voor anderen. Levinas heeft het dan over je onafhankelijk kunnen opstellen (keuzevrijheid) – over de afhankelijkheid die er altijd is (het lijden) – over de ethische raakbaarheid (de kwetsbaarheid) – over het denken (geen impulsiviteit) – en over de vruchtbaarheid (nieuwe generaties nemen het stokje van verantwoordelijkheid over na de dood). Dit mensbeeld is een wenkend perspectief en raakt de menselijke behoefte om in verbinding met anderen te zijn.