Vorige week hebben we gesproken in de zen avond over keuzevrijheid en onze neiging om juist die vrijheid door innerlijke beelden en ideeën te verkleinen. We hebben gesproken over de noodzaak om ons te trainen in het niet-iets doen, ons te verhouden tot de leegte. Binnen de Rinzai zen traditie worden een aantal fases aangereikt die de weg naar de spreekwoordelijke leegte beschrijven. Het is een routekaart waardoor je weet waar je bent en hoe je verder kunt komen.

De eerste fase die je tegenkomt als je stil gaat worden en je je gaat verhouden tot het niet-iets doen is wat de Japanners Makyo noemen. De betekenis heeft betrekking op een illusie, een begoocheling. Je gaat zitten in stilte en voordat je het merkt sluipen de gedachten binnen die je kunnen terroriseren in vele richtingen: je kan bezig zijn met een planning of nog eens een gesprek doornemen en verzinnen wat je allemaal had moeten zeggen of je kan verdwijnen in spannende en opwindende gedachten over verlangens en andere oerdriften. Onze gedachten gaan vaak over het verkennen van allerlei mogelijkheden, scenario’s, die enerzijds in relatie staan met de context die wij menen waar te nemen en anderzijds te maken hebben met ons eigen zelfbeeld, het zelfsturende beeld over eigenschappen die wij al dan niet denken te hebben. Dat aftasten van mogelijkheden gaat eindeloos door en zeker als het slecht met ons gaat komen we in onszelf steeds meer onmogelijkheden tegen (ons handelingsvermogen wordt beperkter). Het denken heeft dan een zichzelf versterkend (negatief) effect.

Tijdens het zitten in stilte krijg je die gedachten niet weg; velen die zich met zen willen bezighouden haken daardoor af; immers je zen voelen is rustig en bedaard zijn. Niets is minder waar. Het gaat erover dat je die gedachten helder en wakker blijft aanschouwen als rondrennende op hol geslagen paarden. Het vliegt alle kanten uit en je kan er met een milde glimlach en grote ontvankelijkheid naar kijken. Meer niet, alleen dat. Zo leer je omgaan met Makyo, je ertoe verhouden en er aan voorbij gaan.

De volgende fase waar je vanzelf in overgaat wordt Zanmai genoemd; het is een innerlijke verstilling, je hebt niets meer om je aandacht op te richten. Dat is nieuw voor ons en het kan zijn dat je je gaat vervelen en dan gedachten gaat downloaden om bezig te kunnen zijn. Je bewustzijn vraagt als het ware altijd om een object om zich op te richten. Als dat gebeurt, ben jijzelf het subject en ben je gevangen in de duale wereld van concepten, ideeën en vooringenomenheid. Je leeft dan in de relatieve wereld van jouw werkelijkheid. Om dat proces van innerlijke verstilling te ondersteunen wordt een houding van schouwen, het zijn van een stille getuige van wat zich voltrekt, gevraagd.

De reflectie op jezelf valt weg en daarmee ontstaat een tijdloos zitten. De 20 minuten meditatietijd zijn dan ineens voorbij zonder dat je half hebt zitten slapen. Het vraagt een wakkere en aandachtige houding van schouwen en alertheid. Zanmai kan dus heel kort duren en de training gaat erover dit proces van jezelf openen langer te laten duren. Hieraan willen werken is niet aan de orde. Gewoon gaan zitten en je richten op die innerlijke getuige op een wakkere manier is voldoende. Zanmai kan je niet grijpen of vasthouden; zodra je je bewust wordt van die tijdloosheid en innerlijke verstilling, ben jij het die dit ervaart en is er dus een object waar het zich of richt. Dan zit je niet meer in zanmai. Je openstellen voor zanmai is voldoende. Het is altijd een gevolg en nooit onderwerp van meditatie. De hartsutra beschrijft het goed door te vertellen wat het niet is.