In onze opleiding binnen de zen, leren we onderscheid maken tussen een conceptuele wereld en een absolute werkelijkheid. Het ene is niet beter dan de ander en het ene kan niet bestaan zonder de andere. De conceptuele werkelijkheid is de wereld van concepten, van ideeën, meningen en opvattingen. Het is de wereld die door onze persoonlijke leergeschiedenis – in samenhang met de collectieve groep waartoe we behoren – vorm heeft gekregen.

Eerder noemde we dat de vensters waardoor je naar de wereld kijkt. Reactieve patronen van gedrag en beleving ontstaan met daarbij heldere richtlijnen over hoe we ons dienen te gedragen in bepaalde situaties. We zijn dat scripts gaan noemen. Anderen herkennen ons daarin en daarmee is de persoonlijkheid geboren: ik ben nu eenmaal zo, dat doe ik altijd namelijk zo, daar heb ik mijn leven lang al een hekel aan, daar raak ik altijd boos over…

De absolute werkelijkheid is lastiger om te beschrijven omdat het een directe ervaring in zich heeft die niet vast te leggen is. Het is de klap in je gezicht die een tinteling teweegbrengt op je wang; een gloeiende tinteling die zich langzaam verspreid naar de rest van je gezicht en hals. Een gevoel wat langzaam qua intensiteit verandert en wegtrekt. Het is de conceptuele werkelijkheid die daar razendsnel een verhaal, een script (gedrag en beleving) bij oproept. Dit gaat wellicht over verontwaardiging, boosheid en gedachten over de ander en wat jij daar weer mee gaat doen. Een voornemen ontstaat en daarna kan er van alles gaan gebeuren. Jouw manier van reageren op die tinteling wordt manifest.

Het leven zit vol met deze situaties waarin we geprikkeld worden om te reageren. We denken wel dat we vrije en willende wezens zijn maar feitelijk reageren we vaak en veel op situaties zonder daar veel bij na te denken en is onze reactie een gevolg op wat we eerder in het leven hebben meegemaakt. Onze ‘leidende’ verhalen over wie we zijn en wat ons typeert in wat we tegen komen, levert een mentale verstarring op. We zijn zo versmolten met de passende opvattingen over wat ons overkomt, dat daarmee het script – eens gevormd en voortdurend bekrachtigd en volwassen geworden – een werkelijkheid lijkt te zijn die vooral buiten ons ligt en door iets of anderen wordt veroorzaakt.

Om leiding te nemen in je eigen leven is een ontwikkeling nodig van mentale lenigheid. Deze lenigheid is een gevolg van het ontmantelen van die eerdergenoemde versmelting. Eerder noemde ik het de gerede twijfel ontwikkelen om je telkens de vraag te stellen: “ik vind dit wel zo, maar is dat ook werkelijk waar. Kan dat wat ik vind ook iets zeggen over mijn achtergrond, mijn gevoeligheid of neiging tot reageren? Wat doe ik zelf in de gegeven situatie waardoor ik zo heftig reageer?” Vragen die tot een verstilling leiden, die reflectief van aard zijn. Lastig, omdat de opgeroepen emotie van de situatie je heel nadrukkelijk doet wijzen naar de ander. Je wilt dat de ander verandert, wat dan ook.

Mentale lenigheid heeft twijfel nodig en de innerlijke moed om de blik ook naar jezelf te richten. In dat proces van verstilling en reflectie is een bepaalde mildheid nodig. Een inzicht over jezelf dat je in het leven nu eenmaal een aantal patronen van gedrag en beleving hebt ontwikkeld die telkens in het hier en nu getriggerd worden en opvlammen. Inzicht krijgen in wat je wellicht niet handig hebt aangepakt is moeilijk.  Dat vraagt een vermogen om de innerlijke criticaster de mond te snoeren.

Een oude stem in je hoofd die nogal negatief kan zijn over ‘fouten’ die je maakt. Met zachte mildheid gaan begrijpen dat jij in dit leven zo bent gevormd dat je vanuit een reactie op iets wat gebeurt geneigd bent om zo te reageren. Het inzicht wat dan ontstaat heeft herhaling nodig – het is immers diep ingesleten gedrag wat heel vaak is bevestigd en bekrachtigd – om vanuit die herhaling langzaam uit te doven. Dan ontstaat een bepaalde leegte, een ruimte om op een nieuwe manier te reageren vanuit meer keuzevrijheid. Het is die keuzevrijheid die de mate van lenigheid bepaalt. Zen is de Yoga voor de geest: het helpt je om lenig te worden en de verstijving met liefde tegemoet te treden.

Namasté,

Sjaak Ruivenkamp