Beginnen met mediteren is meer dan je hoofd leeg maken. Ten eerste is het hoofd leeg maken onbegonnen werk want de geest is vindingrijk in het aanreiken van allerlei gedachten. Alleen in de directe ervaring – slechts een fractie van een seconde – valt geest en lichaam samen en is er sprake van een totale eenheidservaring. De geest is echter biologisch zo afgesteld en ingericht dat direct daarna de wereld van concepten binnen dendert en aan alles een indeling en betekenis geeft. De geest wil orde en overzichtelijkheid.
De dieperliggende motivatie om te gaan mediteren wordt teruggevonden in de Bodhisattva gelofte: een belofte om alle wezens te willen redden met groeiende compassie. Zen meditatie is in die zin een training om met volle aandacht in het nu te kunnen zijn, met een gelijkmoedige compassievolle geest. De uitdaging om compassievol in het leven te staan is uitermate groot; het is ons wel gegeven binnen de eigen kring liefdevol te willen zijn maar daarbuiten neemt heel vaak toch een ander deel van ons brein het over met daarin minder compassie en meer wantrouwen, strijd en uitsluiting.
De gelaagdheid van ons brein is erop gericht trapsgewijs eerst de benodigde processen te reguleren. Ademhaling, hartslag, temperatuur, spijsvertering en alle andere automatisch verlopen processen worden geregeld in het reptielenbrein: het meest oude brein deel. Daarna komt een interessant breindeel. Het is het brein dat erop gericht is dat we als wezen overleven. Daar is emotie voor nodig, vechten, vluchten maar ook absoluut stil blijven als al het andere niet meer werkt (bevriezen). Dit deel van het brein verwerkt alle binnenkomende prikkels vanuit de zintuigen en beoordeelt ze op basis van dit overlevingsprincipe. We noemen dit deel van het brein ook wel het Tribale brein: een brein uit de oertijd van de Homo Sapiens. Danielle Braun, antropoloog, heeft hier veel over geschreven.
Het derde deel van onze hersenen betreft het nadenkende brein. Een rationeel ingesteld brein wat kan overwegen, reflecteren, verbanden legt, taalontwikkeling vormgeeft en ingesteld is om de Mens meer keuzevrijheid te geven. Helaas wordt dit deel van het brein vaak overruled door het Tribale brein. Er is dan iets waargenomen waardoor de ‘boel’ op scherp wordt gezet en het ego in een ‘overlevingsstrijd’ terecht is gekomen. Werk, relaties, familie gedoe, vrienden die er net anders in zitten dan gewenst, de piepende telefoons: allemaal zaken die de sabeltandtijger, het jagen op de mammoet, vinden van besjes en noten, vervangen en daarmee het Tribale brein activeert tot acties ter overleving.
Dit Tribale brein houdt van overzichtelijke groepen omdat het veiliger is om gevaarlijke taken uit te voeren; het houdt van hiërarchie vanwege rust en duidelijkheid; het houdt van rolbewustzijn en van samen rituelen uitvoeren. Autonomie is fijn maar tribale veiligheid van de groep en onderschikking aan een leider voelt gewoon beter. Zelfregulerende teams zijn ‘hot’ maar leveren problemen op. In deze tijd is het niet meer zo dat we autonoom mogen zijn maar moeten zijn. Een geïndividualiseerde samenleving met weggevallen structuren, rituelen en ordening. Collectief onbehagen tot gevolg.
Keuzestress en het syndroom van ‘Fear Of Missing Out’ leidt tot een over activering van het Tribale brein. De kleine kring en de ordening is weggevallen, instituten (secularisering) zijn afgebroken en vreemden komen de samenleving binnen waardoor oude tribale neigingen naar voren komen: benauwd groepsdenken – nationalisme – aanspraak maken op een vermeend superioriteitsgevoel van de eigen cultuur – geloof van in een unieke lotsbestemming van eigen volk en vaderland. Allemaal gevoelens van onbehagen die het driftwezen in ons activeert en het realiteitsprincipe lijkt te ontkennen. Feiten worden niet meer geloofd en een betekenisvol narratief is in stukken gevallen.
Mediteren is het leren kennen van dit Tribale brein op een schouwende wijze. Je leert je denken in twijfel te trekken en minder absoluut te maken. Stoppen met vechten tegen dit oerbrein: autonoom zijn en invoegen, jezelf zijn en je aan passen, De onthechting van die oerdriften begint door het te willen kennen; onwetendheid – zoals de Boeddha dit benoemde – is de drempel voor compassie.
Namasté,
Sjaak Ruivenkamp