Binnen de zen traditie geldt de leer van de twee waarheden. Nagarjuna (2e – 3e eeuw), de beroemdste boeddhistische wijsgeer zei hierover: “Wie zich niet bewust is van het onderscheid tussen de ‘twee waarheden’, is niet in staat de diepere betekenis van de leer van de Boeddha te begrijpen.” Zij komen voort uit twee verschillende zienswijzen, een relatieve en een absolute. Het boeddhisme leert dat onze problemen in verband met leven en dood het gevolg zijn van een bepaalde waarnemingswijze. Uit de manier waarop we de wereld zien, volgt zijn waarheid.
De relatieve waarneming is ons het meest vertrouwd. Vanaf onze vroege jeugd leren we naar de wereld te kijken om deze te verstaan. We hebben leren zien met ogen die onderscheid kunnen maken tussen ik en de ander, tussen wat ons beschermt en wat ons bedreigt. We beschikken daarmee over een blik die onderscheidt, vergelijkt, meet, oordeelt, vaststelt en aanleiding geeft tot verdere onderscheiding en nieuwe oordelen. Ze vormt ook de basis van voorkeur en afkeer, wie vriend en wie vijand is. Ze helpt ons aan motieven voor vrede, geweld, oorlog, opbouw en vernietiging. Het is een gekleurde visie met daarin altijd een intentie.
Deze uiterst vertrouwde en alledaagse manier van zien ontvouwt voor mij de werkelijkheid als een waaier van verschijnselen. Het lijkt of we al kijkend cirkels trekken om wat we zien en daarmee als afzonderlijk ding waarnemen. Wat wij als de werkelijkheid beschouwen is de optelsom van de getrokken cirkels en wat eventueel in mindering wordt gebracht.
Het is daarmee voor ons een vertrouwde werkelijkheid geworden. Het is de wereld die wij kennen en deze wereld beschouwen we als de waarheid. Een waarheid is net als lijm: voordat je het weet zit je eraan vast. Het waarnemen gebeurt steeds vanuit mij zelf. Het is een persoonlijk, subjectief zien vanuit mijn standpunt. Het wordt gevormd vanuit mijn positie: fysiek, mentaal, cultureel en onder invloed van de tijdgeest.
De tweede zienswijze is minder gewoon. Ze is minder alledaags, alleen al omdat ze met ons alledaagse bestaan weinig van doen lijkt te hebben. Ze lijkt geen enkele relatie te hebben met onze noodzaak tot overleven. De behoefte om te oordelen, te begrijpen, te categoriseren is hier afwezig. Er is wel sprake van zien, maar er is geen gerichtheid op een bepaald object, het is niet-intentioneel. Ook de ziener is niet van belang. Er is sprake van een niet-persoonsgebonden wijze van zien. Er is alleen maar zien. Het toont zich, zegt Wittgenstein. Het absolute komt van het Latijnse absolvere, dat opheffen betekent, doen ophouden, kwijtschelden (biecht). Wat opgeheven wordt, is het begripsmatige, alle categorieën, ideeën, denkbeelden en verwachtingen.
Op zichzelf is het absolute nietszeggend. Hier heerst een donderende stilte. Het spreekt me niet toe. Er valt ook niets aan te ontlenen, bijvoorbeeld dat het absolute zou weten wat goed en kwaad is.
Vanuit de absolute waarheid is er geen aanleiding om geringschattend of negatief over het relatieve te oordelen. Niet alleen zouden we zonder het relatieve nooit de weg naar het absolute vinden, het relatieve is onze blijvende thuisbasis. We hebben niets anders. Misschien dromen we van een hemelse werkelijkheid en zijn we aan de zen training begonnen in de hoop een spiritueel paradijs te betreden, maar vanaf de eerste dharmales en vele malen daarna zal worden verkondigd dat het einddoel het gewone alledaagse is. Het blijft een zaak van ’s morgens opstaan, ontbijten, de kinderen naar school brengen en naar het werk gaan.