Onbehagen (1)
november 15, 2020
Onbehagen (3)
november 30, 2020
Laat alles zien

Onbehagen (2)

Onbehagen zou je kunnen zien als de kloof tussen datgene wat we willen en een niet geaccepteerd realiteitsprincipe: niet alles wat we willen is haalbaar en mogelijk. Dat willen lijkt te gaan over een bewust keuzeproces maar is dat vaak niet. Veel van wat we willen wordt op een onbewuste manier in gang gezet vanuit ons driftwezen. Freud schreef daar al over en naast ons driftleven – nastreven van genot en geluk – benoemde hij ook een zekere doodsdrift waarin wij in staat zijn destructief en gewelddadig te zijn naar onszelf, de andere en de samenleving.

Binnen de zen literatuur spreekt het boek van Nico Tydeman: ‘Het temmen van de Os’, over het temmen van de mens in de wildernis. Je zou kunnen zeggen dat de mens in de wildernis voornamelijk geleid wordt door zijn driftleven en weinig bewuste keuzes maakt. De hedendaagse wetenschap beziet de Mens ook steeds meer vanuit een biologisch perspectief waarin het ‘willen’, de betekenisgeving, steeds meer op de achtergrond is geraakt. Cijfers, big data, algoritmen voorspellen het gedrag van mensen. Reclame speelt daarop in door via het mechanisme van nudging de mens te manipuleren in de gewenste richting.

Nudging is het principe dat op een verborgen wijze ingespeeld wordt op de wijze waarop mensen hun keuzes baseren. Te hopen valt dat het wordt ingezet om gewenst gedrag te bevorderen. De gokindustrie laat zien dat ook daar dit principe is ingevoerd en op ingenieuze wijze de spelers ‘verleid’ tot meer en meer.  Crowd control, beïnvloeden van verkeersgedrag, eten van gezond voedsel, op ooghoogte de aantrekkelijke producten plaatsen in een supermarkt, allemaal voorbeelden van nudging.

Reclame wordt in dat verband ook wel de poëzie van het Kapitalisme genoemd (Svend Brinkmann).  Eerder schreef ik over de reclame van Praxil, een antidepressiva van GlaxoSmithKline. Deze wonderpil kreeg de slogan mee: Do more – Feel better – Live longer. Met deze en vele andere statements wordt de Mens in deze op prestatiegerichte samenleving in een kader gebracht dat het nastreven van genot en geluk mogelijk is en in je eigen handen ligt. Faal je daarin, dan ligt de oorzaak in jezelf en is de enige uitweg dat je jezelf een psychiatrisch of ander ziekte bewijs geeft wat je vrijpleit.

De kloof tussen ons driftleven en de daarmee gepaard gaande agressie met aan de andere kant het realiteitsprincipe, dat wat nu eenmaal (nu) niet mogelijk is, levert spanning, stress en een gevoel van onbehagen op. We worden gedwarsboomd in onze oerdrift. Tegelijkertijd is de Mens een verhalenverteller, een narratief ingesteld wezen die over zichzelf, in allerlei verschillende contexten een verhaal klaar heeft liggen over wie hij/zij is binnen die werkelijkheid. Het verhaal over wie jij bent in de geschiedenis die achter je ligt, bepaalt voor een belangrijk deel je huidige gedrag in vergelijkende contexten.

Het is de achtergrondmuziek die voortdurend in je hoofd en lijf een rol van betekenis speelt; het bepaalt je gevoelsleven, je geheugen over wat kan en wat niet, over wat je mogelijkheden zijn en wat vooral onmogelijk is. Dit verhaal is vatbaar voor beïnvloeding en voordat je het weet ben je de lemming op weg omdat de ander ook die kant op loopt. Het is daarom dat deze tijd schreeuwt om verstilling, wortelschieten en afstand nemen, onthechting van datgene wat nu eenmaal aan onze oren trekt.

Zen is leren om te gaan met ongemak, de kunst van de beperking, Het temmen van de Os, de sporen zien van de Os in de sneeuw, de strijd als je de Os gevangen hebt om deze te beteugelen. Een verhaal over wie we zijn en wat ons te doen staat. Zitten, stil worden en schouwen, diep schouwen naar wat zich in ons afspeelt, zonder oordeel en met een milde vriendelijke blik over datgene wat je tegenkomt. Uiteindelijk gaan we dan steeds meer doen waar we voor kiezen, gebaseerd op een waardevol kompas.

Namasté,

Sjaak Ruivenkamp

Comments are closed.